Samenvatting

De sluiting van penitentiaire instellingen is in Nederland een groeiend
probleem. In de periode 2013 tot en met 2018 zijn er negentien penitentiaire
instellingen gesloten, waaronder de rijksmonumentale koepelgevangenis te
Arnhem, ook wel bekend als 'De Berg'. Op het moment van schrijven bevindt
deze casus zich in de biedingsfase. Hoge tijdsdruk, conservatieve houding en
onvoldoende cohesie tussen belanghebbende partijen, de rijksmonumentale
status en de unieke bouwvorm en typologie zijn redenen waarom nog
niemand erin geslaagd is een nieuwe functie-invulling te ontwikkelen voor de
koepelgevangenis. Voor dit pand is een nieuwe, in het ideale geval permanente,
functie-invulling benodigd die een interessante aanvulling levert in
relatie tot de omgeving en omwonenden. Wij hebben dit onderzoek breder
aangepakt door een functie-invulling te onderzoeken waarbij shareholders,
referentieprojecten en de omgeving betrokken zijn.
De hoofdvraag van dit onderzoek luidt als volgt:
Met welke nieuwe functie-invulling kan voor shareholders de meest
waardevermeerderende herbestemming voor de monumentale koepelgevangenis
‘De Berg’ te Arnhem ontwikkeld worden?
De koepelgevangenis bevindt zich in de wijk Lombok te Arnhem. Het gebouw
is in de periode 1882 tot en met 1886 gebouwd onder leiding van toenmalig
rijksbouwmeester J.F. Metzelaar. Het gebouw heeft een diameter van 63
m, is 38 m hoog en is gebouwd volgens het panopticum principe dat werd
geïntroduceerd door J. Bentham. Het gebouw bestaat uit vier bouwlagen met
elk vijftig cellen en heeft een m² Bruto VloerOppervlak van circa 10.000 m².
Hoewel het perceel meerdere gebouwen omvat is alleen voor de koepelgevangenis
een nieuwe functie-invulling uitgewerkt.
Ten eerste is een literatuurstudie naar belangrijke aspecten met betrekking
tot het vooronderzoek uitgevoerd. Deze aspecten vanuit de literatuurstudie,
ingedeeld onder de kernwaarden: functies en waarden, vormen de basis voor
het driedelige vooronderzoek.
Het volledige vooronderzoek bestaat uit een referentiestudie naar
monumentale penitentiaire instellingen, een vooronderzoek naar belanghebbende
shareholders en analyses van de koepelgevangenis. In de
referentiestudie zijn tien monumentale penitentiaire instellingen met behulp
van de kernwaarden vergeleken. Hieruit zijn conclusies getrokken over
functies en waarden. In het onderzoek naar belanghebbende shareholders
zijn zeven shareholders geselecteerd op basis van een shareholdersanalyse
en geïnterviewd middels een vaste interviewguide. Deze interviews zijn
vervolgens getranscribeerd en gecodeerd. In het derde vooronderzoek zijn
de volgende aspecten voor de koepelgevangenis geanalyseerd: Historie,
waarden, architectuur, bouwkundige staat en planologie. Dit document heeft
gediend ter bevordering van de beeldvorming en als onderlegger bij het
opstellen van een nieuwe functie-invulling voor de koepelgevangenis.
Het vooronderzoek heeft geleid tot de volgende functie-mix voor de locatie:
mode, museum, werken en wonen. In Arnhem vinden jaarlijks een aantal
belangrijke mode-evenementen plaats, waaronder 'State of Fashion' en
'Fashion + Design Festival Arnhem'. De organisaties van deze evenementen
moeten elk jaar op zoek naar een nieuwe iconische locatie voor deze evenementen.
Voor de bekostiging zijn vanuit de gemeente Arnhem en de Provincie
Gelderland subsidies beschikbaar gesteld. Tot op heden heeft Arnhem echter
nog geen gebouw dat als thuisbasis voor mode dient. De koepelgevangenis
heeft zowel de allure als iconische waarde om als thuisbasis van mode te
fungeren. Het concept mode komt het sterkst tot uiting binnen de koepel in
combinatie met museum en werken. Wonen en het benodigde parkeren wordt
gerealiseerd op de omliggende plandelen. Dit valt buiten de scope van ons
onderzoek. Ook is onze persoonlijke visie: 'zien en gezien worden', bepaald.
Middels een structuurontwerp bestaande uit drie varianten is de optimale
uitwerking van deze functies onderzocht. De visie heeft bij de uiteindelijke
keuze gediend als doorslaggevende factor. Met behulp van een brainstormsessie
met experts bij het afstudeerbedrijf Van Aken CAE is vanuit deze
varianten één voorlopig ontwerp ontwikkeld.
Onze doelstelling is behaald doordat wij een waardevermeerderend concept
en voorlopig ontwerp hebben ontwikkeld voor een nieuwe functie-invulling
van de koepelgevangenis. Hierbij is een duidelijke relatie tussen de functies,
optimale routing, daglichttoetreding en akoestische oplossingen gecreëerd.
De monumentale waarden zijn intact gelaten en waar mogelijk versterkt door
voornamelijk ingrepen aan de binnenzijde te verrichten. De conclusies en
producten voortkomend uit dit onderzoek kunnen in de toekomst gebruikt
worden door belanghebbende shareholders bij het ontwikkelen van een
nieuwe permanente gebruiksfunctie voor de koepelgevangenis. Om deze
herbestemming haalbaar te maken, dient er nog wel aanvullend onderzoek
gedaan te worden naar de uitwerking van de overige plandelen, waarop
de nieuwbouwwoningen en parkeervoorzieningen gerealiseerd dienen te
worden