Samenvatting

De dramatische oorlog in Oekraïne lijkt een nieuwe breuklijn in de geschiedenis en daarmee het
Nederlandse veiligheidsbeleid te zijn. Het brengt sluimerende trends en ontwikkelingen bij elkaar en
bovendien in een stroomversnelling. Een verandering die zo ingrijpend is dat het veel tollen los lijkt te
zetten. Ik gebruik bewust het werkwoord lijken; ondanks alle aanwijzingen weten we het niet zeker.
Alleen historici kunnen achteraf bepalen of we daadwerkelijk te maken hebben met een kantelpunt in de
geschiedenis. Deze onzekerheid is onvermijdelijk. Gelukkig zijn we niet helemaal blind. De toekomst is
weliswaar onvoorspelbaar, maar komt voort uit het heden en het verleden. De befaamde Britse strateeg
Colin Gray noemde dit de ‘stream of time’.1
We kunnen onze kennis van de geschiedenis en het heden
gebruiken om de toekomst beter te begrijpen.